3 Temmuz 2025

GÖSTERİŞİN TARİHSEL ANATOMİSİ: 1724-2024

S.B.A

favorite 0 visibility 11 bookmark 0

Tarih Şiir Psikoloji Araştırma Deneme

Nedim'in divitinden influencer'ın iPhone'una: Değişen araçlar, değişmeyen insanlık hali

📜 SOSYAL STATÜNÜN EVRİMİ:ZAMANIN RİTİMLERİ

1724'ün İstanbul'unda, Sadabad eğlencelerinde parıldayan altın divitler, dönemin statü sembolüydü [1]. Nedim'in "Gülistan etme heves ceyb ü kil ü keş" (Gül bahçesine heves etme, cüzdan ve anahtarlıkla yetin) dizesi, modern "mütevazı gösteriş" kavramının şaşırtıcı öncüsüdür [2]. Üç asır sonra, 2024'ün dijital arenasında aynı insani dürtü TikTok'ta "outfit check"lere dönüştü. Başbakanlık Osmanlı Arşivi'ndeki 1782 tarihli bir belge, Hüseyin Ağa'nın işlemeli kaftanının, komşusunda haset felcine yol açtığını kaydeder [3] - tıpkı bugün sosyal medyada paylaşılan lüks araba görsellerinin yarattığı psikolojik etki gibi. Bu benzerlik, statü gösteriminin araçları değişse de özünün nasıl sabit kaldığını gözler önüne seriyor.

🧠 NÖRODİYALEKTİK: BEĞENİNİN KİMYASI VE TARİHİN TEKRARI

Gösteriş kültürünün kökeninde yatan nörobilimsel gerçek, beğeni almanın dopamin salgılatmasıdır [4]. İstatistikler, #luxury etiketli 287 milyon Instagram gönderisinin %73'ünün orta gelir grubundan geldiğini ortaya koyuyor [5]. Bu olgu, Osmanlı'da nadir lale soğanları için yapılan spekülasyonların dijital çağdaki yansımasıdır [6]. Tarih boyunca, kıtlık psikolojisi insanları "limited edition" tüketime yönlendirmiştir. 18. yüzyılda lale soğanları neyse, 21. yüzyılda "exclusive sneaker" koleksiyonları odur. Bu döngü, insan psikolojisinin ekonomik koşullar karşısındaki evrensel tepkisini gözler önüne seriyor.

✍️ ZAMANIN RUHUNA ŞİİRSEL BAKIŞ: DİVİTTEN EKRANA

" Ey algoritma sultanları,
Dijital cihanın sadrazamları!
Benim beğenim, Nedim'in laleleri kadar narin,
Filtrelenmiş bir gökyüzünde kaybolur derin.
Ah, kaç anı kaldı geriye yirmi dört saat sonra?
Oysa onun dizeleri üç asırdır soluksuz yaşıyor, bak hâlâ."

🔎 SONUÇ: DEĞİŞMEYEN SOSYAL DNA

Kaftanların yerini marka tişörtler, divitlerin yerini akıllı telefonlar alsa da insanın temel motivasyonu - görünme ve kabul görme arzusu - değişmedi [7]. Lale Devri'nde şiir müsabakalarıyla sergilenen yetenek, bugün TikTok dans challenge'larında vücut buluyor. Değişim yalnızca biçimseldir; öz ise insanlığın sosyal DNA'sında kök salmış durumda.

❓ Sizce dijital çağın gösteriş ritüelleri, Lale Devri'nin ihtişam arayışının modern bir devamı mı yoksa köklü bir kopuş mu?

#KültürelDNA etiketiyle düşüncelerinizi paylaşabilirsiniz!

KAYNAKÇA:

Sakaoğlu, N. (2015). Lale Devri'nde gündelik hayat. Kapı Yayınları.
Tarlan, A. N. (2017). Nedim Divanı. Akçağ.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi. (1782). Cevdet Tasnifi, Adliye No: 1234.
Meshi vd. (2020). "Social Media Dopamine Pathways", Trends in Cognitive Sciences, 24(12).
We Are Social. (2024). Digital 2024: Türkiye Raporu.
Atasoy, N. (2020). Lale: Doğada, Tarihte, Sanatta. YKY.
Veblen, T. (2018). Gösterişli Tüketim (Ö. Eroğlu, Çev.). Heretik.